Transformatorhuisje: een bescheiden monument?

“Het transformatorhuis heeft een bijzondere vormgeving, is ontworpen door een gerenommeerde architect, het heeft een dubbelfunctie én het markeert een belangrijk moment in de geschiedenis van Haarlemmermeer.” Moeiteloos somt Anne Joustra argumenten op waarom dit elektriciteitshuisje wel degelijk in aanmerking komt voor de titel Monument van het Jaar. Thema van de verkiezing is net als dat van Open Monumentendag 2024: ‘Routes, Netwerken en Verbindingen’. 

Komst elektrische verlichting

Het gebouwtje dateert uit de tijd waarin Haarlemmermeer elektriciteit kreeg, zo rond 1920. “Moet je je voorstellen wat een enorme verandering dat was, in de maatschappij en in het leven van alledag. Alle woonhuizen en boerderijen kregen elektrische verlichting. De transformatorhuisjes werden op anderhalve kilometer van elkaar geplaats langs de polderwegen. Bijkomend voordeel voor de inwoners was dus, dat je altijd wist dat je anderhalve kilometer verder was als je bij het volgende aankwam.”

PEN-huisjes

De transformatorhuisjes zijn gebouwd door de Kennemer Elektriciteit Maatschappij (KEM), later opgevolgd door het Provinciaal Elektriciteitsbedrijf van Noord-Holland (PEN). “In de volksmond heten het nog steeds PEN-huisjes.” De elektriciteitsmaatschappij huurde hiervoor een architect in, J.B. (Han) van Loghem. “Hij heeft 63 transformatorhuisjes ontworpen in Haarlemmermeer. Geen standaardontwerpen, hij maakte voor elk gebouwtje een apart ontwerp, aangepast aan de omgeving.”  

Strakke lijnen

Van Loghem (1881-1940) was een architect uit Haarlem, die onder meer gewerkt heeft aan sociale woningbouwprojecten, zoals Tuinwijk-Zuid in Haarlem en Betondorp in Amsterdam. Ook het voormalige bankgebouw aan de Hoofdweg Westzijde 665 is van zijn hand. De ontwerpen van Van Loghem worden onder meer gekenmerkt door rechte vlakken en strakke lijnen. 

Gemaal De Lynden

“Ik vind het een mooi, elegant gebouwtje”, zegt Anne Joustra. Hij wijst op de twee kleuren baksteen, de bijzondere daklijst met gekleurde tegels en de twee schoorstenen. “Het is ook groter dan de andere transformatorhuisjes. Standaard waren die vier bij drie meter en drie meter hoog. Dit gebouw is negen bij negen meter en zes meter hoog. De reden daarvoor is dat het niet alleen stroom moest leveren aan de woningen, maar ook aan gemaal De Lynden, dat rond 1920 deels werd geëlektrificeerd. Het had dus een dubbele functie.”

Hond en haan

Nog een bijzonder detail: de twee ingemetselde tegels met op de ene een hond en op de andere een haan. “Die vind je op alle transformatorhuishuisjes van Van Loghem. Het is niet helemaal duidelijk waar ze voor staan. Het zou kunnen dat ze het gevaar onderstrepen dat je loopt als je naar binnen gaat: de haan kraait een waarschuwing, de hond bewaakt en verdedigt het gebouwtje. Het vervaarlijke uiterlijk van de hond pleit voor deze interpretatie. Maar het kan ook zijn dat de haan de aankondiger is van het licht en dat de hond symbool staat voor trouw: de trouwe levering van elektriciteit.”

Vijf huisjes bewaard

Van de 63 door Van Loghem ontworpen elektriciteitshuisjes in Haarlemmermeer, zijn er zover bekend nu nog vijf over: aan de Akerdijk, aan de Liedeweg in Haarlemmerliede, aan de Aalsmeerderdijk ter hoogte van nummer 127, aan de schoolstraat in Halfweg en aan de Kruisweg 1113 in Hoofddorp. Enkele van deze huisjes zijn geen gemeentelijke monument, tot spijt van Anne Joustra. “Ze verdienen het allemaal om als waardevolle herinnering aan de geschiedenis bewaard te blijven.” 

Of het transformatorhuis aan de Akerdijk nog in gebruik is, is niet helemaal zeker, maar het lijkt er wel op. “Er zit in ieder geval nog wel een waarschuwingssticker op en een telefoonnummer van Liander dat je kunt bellen bij onraad.”

Stemmen voor verkiezing Monument van het Jaar

De gemeente Haarlemmermeer organiseert de verkiezing Monument van het Jaar om het mooie en bijzondere erfgoed van Haarlemmermeer onder de aandacht te brengen. De verkiezing is gekoppeld aan Open Monumentendag op 14 en 15 september. Thema is dit jaar ‘Routes, Netwerken en Verbindingen’. De Commissie Omgevingskwaliteit heeft drie gebouwen genomineerd: het stationsgebouw Vijfhuizen, Huis ter Hart in Halfweg en het transformatorstation in Lijnden. Inwoners kunnen tot en met 18 augustus hier stemmen op hun favoriet. De winnaar wordt tijdens Open Monumentendag bekendgemaakt.