Het oudste schepradstoomgemaal ter wereld

Net als voorgaande jaren heeft de Haarlemmermeerse Erfgoedcommissie drie monumenten genomineerd die aansluiten bij het thema van Open Monumentendag. Dit jaar is dat ‘leermonument’. Want van ieder monument kun je iets leren. Sommige monumenten hebben of hadden een leerfunctie. Andere monumenten vertellen verhalen uit het verleden: lessen over de geschiedenis en de identiteit van Haarlemmermeer. Cultuurwethouder Marja Ruigrok: “Het stoomgemaal in Halfweg is een prachtig voorbeeld van een leermonument in Haarlemmermeer. Het is fantastisch dat die leerfunctie vanaf 2021 nog verder wordt uitgebreid met het educatieprogramma voor scholieren. Zo leren komende generaties Haarlemmermeerders dankzij het erfgoed meer over de geschiedenis van hun eigen gemeente.”

Vier boezemstoomgemalen

Het stoomgemaal in Halfweg was één van de drie boezemstoomgemalen die het hoogheemraadschap van Rijnland halverwege de negentiende eeuw bouwde: Spaarndam (1845), Halfweg (1852) en Gouda (1855) waren allemaal schepradgemalen. In 1880 werd er in Katwijk nog een vierde gemaal aan dit rijtje toegevoegd. De gemalen waren nodig omdat door de drooglegging van het Haarlemmermeer in 1852 het hoogheemraadschap 80 procent van zijn boezemcapaciteit verloor. De stoomgemalen moesten nu het overtollige water zo snel mogelijk afvoeren.

Grotere capaciteit

Na de bouw in 1852 heeft het stoomgemaal in Halfweg twee ingrijpende veranderingen ondergaan, beide keren om te zorgen voor een grotere capaciteit. Dat gebeurde in 1888 en in 1923. Het stoomgemaal is altijd met stoomkracht blijven werken. Bij de laatste verandering werden een nieuwe stoommachine en stoomketels geïnstalleerd. Deze stoommachine en een van de ketels zijn er tot op de dag van vandaag en werken nog. Van de tweede ketel is de mantel gesloopt, zodat het binnenwerk zichtbaar is. Vanwege de nieuwe ketels is het dak verhoogd, wat aan de kopgevels nog duidelijk te zien is.

Heel wat water

Het stoomgemaal was in bedrijf tot 1977, toen zijn functie werd overgenomen door een elektrisch gemaal bij de Amerikahaven. In de 125 jaar actieve dienst heeft het in totaal 14 miljard kubieke meter water ‘uitgeslagen’. Daarvoor is 40.000 ton kolen verstookt. Na de buitendienststelling zou het oude gemaal gesloopt worden en de stoommachine naar Engeland worden verkocht. Dankzij een groep liefhebbers van stoom en van industrieel erfgoed, onder leiding van toenmalig burgemeester van Haarlemmerliede en Spaarnwoude, Frank IJsselmuiden, is dit voorkomen. Sinds 1986 is het gemaal in handen van de Stichting Vrienden van het Stoomgemaal Halfweg.

Restauratie

Sinds 1983 is het stoomgemaal een rijksmonument en is het grondig gerestaureerd. Daarbij zijn ook de stoommachine en een van de stoomketels weer werkend gemaakt. Met het opendraaien van de hoofdstoomafsluiter verrichtte prins Claus op 10 juni 1987 de opening van het gerestaureerde gemaal. Sindsdien draait het enkele dagen per jaar voor het publiek. In maart 2018 werd de stoomketel afgekeurd. Dankzij fondsenwerving kon in 2019 een nieuwe ketel worden geplaatst, waarna het gemaal sinds mei 2019 weer onder stoom gebracht kan worden.

Educatieplan

Na de redding is het stoomgemaal ingericht als museum. Er is veel te leren over de waterhuishouding in de polder. Paul te Beest, voorzitter van de Stichting Vrienden van het Stoomgemaal in Halfweg, is enthousiast over het educatieprogramma voor scholen dat wordt opgesteld door vrijwilligers van het gemaal:

“Met dit educatieprogramma richten wij ons op scholen in en om Haarlemmermeer. We hopen van start te gaan in het schooljaar 2021/2022. Het pakket bestaat uit lessen en een bezoek aan het stoomgemaal. Het is uniek om te zien hoe dit gemaal werkt. Het gemaal is natuurlijk ook te bezoeken door andere groepen. We zijn open tijdens de stoomdagen en -weekenden.”

Ook het stoomgemaal moest vanwege corona enige tijd dicht. Paul te Beest: “In die periode zijn we begonnen met al geplande verbouwingen om het stoomgemaal nog geschikter te maken voor de ontvangst van groepen. Daarnaast trainen we stokers en mensen die de machines kunnen bedienen. We gaan in september weer open, ‘onder stoom’, op 5 en 6 september en tijdens het Open Monumenten Weekend van 12 en 13 september.”

Vanaf 1 januari 2021 doet het stoomgemaal mee aan Event Park Amsterdam. Een initiatief van de congres- en evenementenbranche in de gemeente om toeristen ook buiten Amsterdam interessante dingen te laten beleven. Dat moet ertoe leiden dat er meer groepen komen. Te Beest: “Het stoomgemaal wordt volledig gerund door vrijwilligers. Wij moeten écht proberen om meer inkomsten te krijgen om het behoud van het stoomgemaal in de toekomst te garanderen.”