De stenen man van Zwanenburg
Oorlogsmonumenten zijn stille getuigen van momenten die een mensenleven terug in de tijd liggen. Zoals het stenen beeld van de gebogen man in Zwanenburg, op de hoek van de Wilgenlaan met de Dennenlaan. Op het voetstuk staat: ‘Den vaderlant ghetrouwe, blijf ick tot in den doet, 1940-1945’. Een regel uit het Nederlandse volkslied, twee jaartallen. Maar waarom staat het monument op deze plek? Wat is er tijdens de Tweede Wereldoorlog in Zwanenburg gebeurd?
Zwarthandelaar
Het is eind december 1944 als twee verzetsmensen, verkleed als lokale veldwachters, aanbellen bij een boer in Halfweg en dreigen hem aan te geven als zwarthandelaar. Hij vraagt te veel geld voor zijn aardappelen. Dat is verboden en dus strafbaar. De boer vindt dat hij valselijk wordt beschuldigd en neemt contact op met het politiebureau in Zwanenburg. Daar wordt duidelijk dat het geen officieel bezoek betrof, geen van de veldwachters is bij hem langs geweest. Er wordt een onderzoek gestart.
De stenen man van Zwanenburg. Foto: Noord-Hollands Archief.
Verraden door poetsdoek
Als gevolg van dit onderzoek doet de Sichterheits Dienst (SD) op 17 februari 1945 een inval in een huis aan de Wilgenlaan 11 in Zwanenburg. Tipgever is vermoedelijk de NSB-buurman. Op zolder treffen de twee Duitse officieren Jan Karel Drenth aan, in verzetskringen bekend als Johnny. Hij zit daar ondergedoken, omdat hij lid is van de Knokploeg (KP) Zwanenburg. Het moment dat hij de deurbel hoort en het gestamp van laarzen op de trap, is hij net zijn pistool aan het schoonmaken. Vlug verstopt hij de spullen, maar vergeet het poetsdoekje. Als de twee Duitsers de kamer binnenstappen, valt het oog van één van hen erop. Ze zijn direct gealarmeerd en beginnen te schieten.
Het beeld vanaf de voorkant gezien. Foto: Noord-Hollands Archief.
Regel: 1 dood = 10 doden
Johnny raakt zwaargewond, maar schiet zelf ook met een tweede pistool. De Duitsers verlaten de woning en laten Johnny voor dood achter. Het verzet heeft ondertussen gehoord over de schietpartij en weet niet of Johnny nog leeft. Mocht dit zo zijn, dan moet hij zo snel mogelijk worden bevrijd. Als de Duitsers hem te pakken krijgen, gaat hij misschien wel praten. Dit kan verstrekkende gevolgen hebben. Terwijl het verzet met vijf man sterk ter plaatse is, komen de Duitsers terug. Er ontstaat een schietpartij waarbij een Duitser officier wordt doodgeschoten. Die middag worden tien gevangenen uit Amsterdam opgehaald en aan het eind van de Wilgenlaan gefusilleerd. Conform de regel: voor elke Duitser die wordt gedood, worden tien mensen tegen de muur gezet en doodgeschoten.
Het monument zoals het er nu uitziet. Foto: Kees van der Veer.
310 Zwanenburgse mannen afgevoerd
Het verzet slaagt erin om Johnny per fiets over de dijk naar Lijnden in veiligheid te brengen. De Duitse bezetter is woedend. Op 19 februari volgt een grote razzia. In totaal 310 mannen uit Zwanenburg worden opgepakt en afgevoerd naar Duitsland. Zogenaamd om te werken, maar feitelijk om het verzet te terroriseren en te zorgen dat er geen weerbare mannen meer overbleven om in het verzet actief te zijn. De afgevoerde mannen werden ingezet voor het maken van loopgraven, vaak onder mensonterende omstandigheden. Het regime was wreed en gefrustreerde SS’ers sloegen erop los, boos dat de oorlog niet meer te winnen was. Van deze groep zijn uiteindelijk twee mensen niet teruggekeerd. De stenen man in de Wilgenlaan is een tastbare herinnering aan de gebeurtenissen die zich vijfenzeventig jaar geleden in Zwanenburg hebben afgespeeld.
Met dank aan Dick Weber, vrijwilliger bij CRASH luchtoorlog- en verzetsmuseum ’40-’45 in Haarlemmermeer