Stompe Toren had ooit een spits

‘Op ’t Hoog’ is hoe Spaarnwoude heel vroeger in de volksmond heette. Het dorp is gebouwd op de eerste strandwal die werd gevormd na de ijstijd, zo’n 5.000 tot 6.000 jaar geleden. Als de ijstijd voorbij is, komt het water terug in de Noordzee. Er ontstaan duinenrijen. De monding van het Oer-IJ sluit zich bij Castricum en het zoute water verdwijnt. Langzaamaan ontstaan er veengebieden. Door het vele water in het veen vormen zich allerlei riviertjes zoals het Spaarne, de Zaan en de Amstel. In het veengebied ontstaan bosschages. Hier dankt Spaarnwoude haar naam aan; woud aan het Spaarne.

Koeienhuiden?

Rond 1063 is er al sprake van een houten kapelletje in Spaarnwoude. Met het groeien van de bevolking wordt rond 1200 toestemming gegeven om een eigen parochie te vormen. Wat inhield dat het dorp een eigen pastoor kreeg en er mocht worden begraven, gedoopt en getrouwd. De bekende toren staat er sinds de dertiende eeuw. Het is een vermoeden, maar waarschijnlijk is de Stompe Toren gebouwd op koeienhuiden. De wanden van de toren zijn maar liefst 1,80 meter breed. Er werden nog geen (houten) palen in de grond geslagen voor een goede fundering wat wel nodig was vanwege het veenrijke gebied. De extra brede muren zorgden dat de toren kon worden gedragen.

Tactiek van verschroeide aarde

Spaanse troepen laten tijdens de Tachtigerjarige Oorlog in de 16e eeuw een spoor van verwoestingen achter. Tijdens de zeven maanden waarin zij vechten om de stad Haarlem in handen te krijgen, vernielen ze ook omringende dorpen als Spaarndam en het kasteel van de heren van Brederode in Santpoort. Ze hanteren de tactiek van de verschroeide aarde. Ook alle boerderijen en de kerk in Spaarnwoude worden in brand gezet. Alleen de twintig meter hoge toren en de muren van de kerk, gebouwd van ruw gebakken lokale klei, blijven overeind. De kerk wordt herbouwd. Uiteindelijk leidt gebrek aan geld voor onderhoud er in 1844 toe dat de 12 meter hoge torenspits om veiligheidsredenen wordt verwijderd. De toren krijgt een laag dakje en wordt vanaf dat moment ‘Stompe Toren’ genoemd.

De GVR van Spaarnwoude

Wie goed kijkt, ziet in de muur aan de zuidkant van de Stompe Toren, twee stenen ingemetseld op 2.69 meter afstand van elkaar. Dit zou de afstand zijn tussen de toppen van de rechter- en de linkermiddelvinger van de ‘reus’ Klaas van Kieten als hij zijn armen uitstrekte. Of hij daadwerkelijk heeft geleefd, daarover verschillen de meningen. In een geschiedenisboek uit 1323 schrijft een oud-klasgenoot van Klaas, Willem Procurator, voor het eerst over de reus van Spaarnwoude. Klaas zou zijn geboren uit ‘de kleinste ouders in de stad Spaarnwoude’. Onder zijn uitgestrekte armen konden de grootste klasgenoten doorlopen. ‘En onder zijn eigen schoenzool konden vier van de grootste voeten schuilgaan.’ Ondanks zijn lengte zou hij een zachtmoedig en vriendelijk karakter hebben gehad. Dat maakte hem tot de grote vriendelijke reus.

Trouwen en rouwen

Hoewel het kerkje is gebouwd voor kerkdiensten, gebeurde dit in de praktijk maar een paar keer per jaar. Voor de zondagse dienst gingen de mensen naar de kerk in Spaarndam. In 1880 is besloten geen kerkdiensten meer te verzorgen. Tussen de jaren twintig en vijftig van de vorig eeuw hebben twee kunstenaars er hun atelier gehouden en organiseerden amateurarcheologen er tentoonstellingen en koffieconcerten. Tegenwoordig vervult de Stompe Toren de functie van culturele ontmoetingsplek, vergaderlocatie en is het geliefde trouwplek. Ook wordt er gesproken om de begraafplaats weer in gebruik te nemen.

Twee grafstenen

Een bijzonder verhaal over begraven in Spaarnwoudse aarde is dat van de voorvader van cineast Alex van Warmerdam. In het kerkje van Stompe Toren ligt de grafsteen van zijn over-, overgrootvader Klaas Corneliszoon van Warmerdam met daarop de tekst: met vlijt en groot verlangen heb ik de klok in deze toren gehangen. Maar er ligt óók een grafsteen met zijn naam in de oude kerk van Spaardam. Hierop staat de tekst: met verlangen en vlijt heb ik de vloer in deze kerk geleid. Het verhaal gaat dat het toenmalige kerkbestuur Van Warmerdam niet kon betalen voor zijn werkzaamheden en hem daarom het grafrecht heeft gegeven in beide kerken. Uiteindelijk is hij begraven in Spaarnwoude. Bewijs hiervoor is dat kort na zijn overlijden het graf in de kerk in Spaarndam werd verkocht.

Amerikaanse bezoekers

Vrijwilliger en gids Henk Koelman gaf tijdens Open Monumentendag 2019 een bijzondere rondleiding: "125 jaar geleden emigreerde de Spaarnwoudse wethouder Schweitzer met zijn gezin naar de Verenigde Staten. Het was 1894 en hij vond Nederland te klein geworden. Hij begon een melkveehouderij in Pasadena, Californië. Een paar jaar later sponsorde hij een clubje boeren uit Haarlemmerliede en Spaarnwoude die ook de grote oversteek wilde maken. Een aantal van hen trouwde met dochters van Schweitzer. Vandaar dat namen als Van Warmerdam en Dijkzeul nog steeds daar rondlopen. Nazaten van deze oud-wethouder bezochten op 14 september 2019 het kerkje van Spaarnwoude."