Ringdijk en Ringvaart: een monumentaal gebied
Waar liggen de monumentale kwaliteiten van de Ringvaart en de Ringdijk? Daarover waren in de zomer van 2019 vijf bijeenkomsten met bewoners en omwonenden, georganiseerd door de gemeente Haarlemmermeer en Marinke Steenhuis en Isabel van Lent van Bureau SteenhuisMeurs. Dit bureau adviseert en ondersteunt over cultuurhistorie en gebiedsontwikkeling. Hun visie begint met het doorgronden van de identiteit van de plek. Dat deden zij op verzoek van de gemeente Haarlemmermeer voor het gebied Ringvaart en Ringdijk.
Isabel van Lent: ”We waren getroffen door hun enthousiasme, liefde en kennis. Met behulp van grote kaarten en historische foto’s van het gebied, werden veel verhalen verteld over het leven aan de dijk en het leven in Haarlemmermeer. Denk aan de grote verschillen tussen de dorpen, maar ook verhalen over het leven tijdens de oorlog. Dat heeft ons enorm geholpen bij ons onderzoek.”
De Ringvaart bij de Vijfhuizerdijk met de fiets- en voetgangersbrug. Foto: Kees van der Veer
Trots
De mensen zijn trots op het gebied. Door het enorme veelzijdige palet aan landschappen en de functies.
"Een fietstocht over de Ringdijk brengt je continu iets nieuws. Het voert je langs industrie, de dynamische stedelijkheid rondom Schiphol, maar ook langs pittoreske agrarische dorpjes die verstild in het landschap liggen, zoals Huigsloot. Je komt indrukwekkende stoomgemalen tegen in Buitenkaag, Cruquius, Halfweg en Lijnden. Daarnaast zijn er natuurlijk de forten van de Stelling van Amsterdam bij Aalsmeer en Vijfhuizen (Unesco werelderfgoed), het landschap van de middeleeuwse veenontginningen aan de oostkant van de polder, het duingebied aan de westrand en natuurlijk het uitgestrekte agrarische landschap van de Haarlemmermeerpolder zelf. "
Meest sprekende landschap
Marinke Steenhuis: "Wij gingen uit van het verhaal en de manier waarop de Ringdijk en de Ringvaart als een geheel beleefd kan worden. Dat was voor ons de basis voor de selectie van monumenten. We zijn op zoek gegaan naar een verzameling van bijzondere objecten die helpen om het verhaal van de Ringdijk te vertellen. Daarbij kan je denken aan gebouwen die een relatie hebben met Schiphol, dijkhuisjes, boerderijen, industrie, maar ook landschappen. Zo zie je bij Halfweg in één oogopslag de geschiedenis van het water (sluizen, gemaal, Ringvaart) en de industriële ontwikkeling (Suikerfabriek). De objecten die we gekozen hebben, dragen bij aan de herkenbaarheid van de Ringdijk en de Ringvaart. Natuurlijk hebben we ook de gekeken naar de eisen die de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed stelt aan een monument zoals cultuurhistorische en architectuurhistorische waarden, gaafheid, herkenbaarheid en zeldzaamheid. Maar daarnaast hebben we goed gekeken naar de belevingswaarde van het erfgoed. De input van de bewoners was hierbij heel belangrijk."
Zicht over de Ringvaart op de silo's van SugarCity in Halfweg. Foto: Jur Engelchor
Hoe beleven mensen het verhaal?
Bureau SteenhuisMeurs heeft ervoor gekozen om vanuit negen verhaallijnen nieuwe monumenten toe te voegen zodat mensen deze verhaallijnen kunnen beleven. Isabel van Lent: “Het verhaal van de Ringdijk bestaat uit negen hoofdstukken of verhaallijnen. Denk aan de droogmaking van de polder, de eerste kolonisten, de bedrijvigheid aan de Ringvaart en de impact van Schiphol. Als het verhaal van het gebied bekender is, weten mensen ook beter wat de kwaliteit van het gebied is en ervaren zij de sterke punten ook makkelijker zelf. Zo kunnen meer mensen ervan genieten. De samenhangende structuur van de Ringdijk vormt de kapstok, de dorpen daarlangs hebben hun eigen dna en verhalen.”
Zuinig
Waar Haarlemmermeer het meest zuinig op moet zijn in dit gebied? Marinke Steenhuis: “Wat ons betreft op de identiteit van de afzonderlijke dorpen én de ruimte tussen de dorpen: de open groene ruimtes. Wij hebben een kaartje waar je fantastisch op kunt zien hoe de dorpen aan de Ringdijk op gelijke afstand van elkaar zijn ontstaan. Dat gebeurde meestal op de plaats waar een polderweg op de Ringdijk uitkwam. In de buurt van bruggen over de Ringvaart en dorpen aan de overkant van het water. Zo ontstonden zogenaamde dubbeldorpen aan beide kanten van het water, zoals Lisserbroek-Lisse, Aalsmeerderbrug-Aalsmeer en Zwanenburg-Halfweg. De ontginning van de polder verliep allesbehalve vlekkeloos. De beginjaren werden gekenmerkt door bestuurlijke wanorde met grote gevolgen voor de inrichting van het landschap. Daarbij werd flink bezuinigd op waterhuishouding en infrastructuur. De eerste decennia was de Haarlemmermeerpolder een woest gebied, drassig en onbegaanbaar. De kolonisering van de polder gebeurde vanaf de rand. Op de Ringdijk was het hoog en droog en konden de arbeiders zonder te heien een goedkoop huisje bouwen op in erfpacht verkregen grond.”
Isabel van Lent: “Tijdens de bewonersavonden lieten we een plattegrond van Amsterdam zien ter vergelijking. De meeste steden ontstaan vanuit uit een kern en dijen uit, ze groeien zoals de jaarringen van een boom. In deze polder gebeurde iets heel anders. Hier ligt de oudste historie aan de rand. Natuurlijk kent de Haarlemmermeerpolder ook twee dorpen die op de tekentafel tot stand kwamen: Kruisdorp (nu Hoofddorp) en Venneperdorp (nu Nieuw-Vennep). Maar tot ver in de jaren zeventig woonden de meeste Meerbewoners aan de randen van de polder. Dat is een uitzonderlijke situatie. Daarom moet je heel zuinig zijn op deze dorpen als ruimtelijke afgebakende eenheden. Daarmee bedoelen we: hou de ruimte tussen de dorpen open. In deze groene ruimtes ervaar je het hoogteverschil tussen de dijk en het landschap en kun je goed zien dat de Haarlemmermeerpolder feitelijk een grote badkuip is. Je ervaart hier de lange lijnen en panorama’s van het polderlandschap. Als je deze ruimtes koestert, blijft die boeiende ontstaansgeschiedenis van het landschap herkenbaar.”
Verhaal en kernwaarden
Bureau SteenhuisMeurs heeft een verhaal gemaakt en kernwaarden opgesteld. Marinke Steenhuis: “De vijf kernwaarden van de Ringdijk zijn het resultaat van het cultuurhistorische onderzoek en de input die we hebben gekregen van bewoners tijdens de vijf bewonersavonden. De kernwaarden zijn bepalend voor het karakter van de Ringdijk en de Ringvaart als geheel. En ze geven richting aan toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen. Kernwaarden gaan over het ruimtelijke karakter en de historische identiteit van de Ringdijk en over de mentaliteit van de bewoners. De vijf kernwaarden zijn als volgt omschreven: De rand van de badkuip, de Ringdijk als parelsnoer, lange lijnen in het landschap, dorpseigen identiteit en pionieren aan de vaart. Pionieren in de Haarlemmermeerpolder betekende in de negentiende eeuw keihard werken om te overleven. Deze instelling van eigengereidheid, doorzettingsvermogen, ondernemerschap en vernieuwingsdrang is nog altijd kenmerkend voor de huidige bewoners.”